ކީރިތި ޤުރްއާނަކީ ﷲގެ ކަލާމްފުޅެވެ. އެ ފޮތް ރައްކާތެރި ކުރެއްވުމަށް އެކަލާނގެ ވަނީ ޖާމިނުވެވޮޑިގެންފައެވެ. އެގޮތުން އެކަލާނގެ ވަނީ އެކަމުގެ ސަބަބެއްގެ ގޮތުގެ އެ ފޮތް ރައްކާތެރިކޮށް އެ ފޮތަށް ޚިދުމަތްކުރާނޭ ބަޔަކު މި އުންމަތުގައި ލައްވާފައެވެ.
މި މަޒުމޫނުގައި ބަލާލާނީ ކީރިތި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ޒަމާނުގައްޔާއި، އެކަލޭގެފާނުގެ ޚަލީފާ އަބޫ ބަކްރު އައްޞިއްދީޤް ގެ ޚިލާފަތުގައްޔާއި، އަމީރުލްމުއުމިނީނަ ޢުޘްމާން ގެ ޚިލާފަތުގައި ޤުރްއާން ޖަމްޢުކުރެވިގެން ދިޔަ ގޮތްތަކާއި އެ ގޮތްތަކުގެ ތަފާތުތަކުގެ މައްޗަށެވެ.
އެކުލެވިގެންވާ ބައިތައް
ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޒަމާނުގައި ޤުރްއާން ޖަމްޢުކުރެއްވުން
އެހެން ބައެއް ނަބީބޭކަލުންނަށް ފިލާތަކެއްގެ ގޮތުގައި ލިޔުއްވައި ﷲ ފޮތްތައް ބާވައިލެއްވިއެވެ. އަދި އެ ފޮތްތައް ރައްކާތެރި ކުރުމުގެ ޒިންމާ އެ ފޮތެއްގެ އަހުލުވެރީންނާ ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ. ނަމަވެސް އެއާ ޚިލާފަށް މުޙައްމަދު ﷺ ގެ މައްޗަށް ބާވައިލެއްވި ވަޙީ ރައްކާ ކުރެވުނީ ކީރިތި ރަސޫލާއާއި އެކަލޭގެފާނުގެ މާތް ޞަޙާބީންގެ ހިތްޕުޅުތަކުގައެވެ. އެއަށްފަހު އޭރު ލިބެންހުރި ވަސީލަތްތައް ބޭނުން ކުރައްވައިގެން އެ ޤުރްއާން ލިޔެވިގެން ދިޔައެވެ.
ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައި ޤުރްއާން ޖަމްޢު ކުރެއްވުން ދެގޮތަށް ކުރިއަށް ދިޔައެވެ. އެއީ ޞަޙާބީން ޤުރްއާން ހިތުދަސްކުރެއްވުމާއި ވަޙީ ލިޔުއްވުމެވެ.
ހިތުދަސްކުރެއްވުން
ﷲ ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.
ޞަޙާބީންގެ ތެރެއިން އެތައްއެތައް ބޭކަލުންނެއް މުޅި ޤުރްއާން އެކީ ހިތްޕުޅުން ދަސްކުރެއްވިއެވެ. އެންމެ މަޝްހޫރު ޙާފިޡުންގެ ތެރޭގައި އުބައްޔު ބިން ކަޢުބާއި ޢަބްދުﷲ ބިން މަސްޢޫދާއި، މުޢާޛު ބިން ޖަބަލާއި، ޒައިދު ބިން ޘާބިތާއި ޢަލީ ބިން އަބީ ޠާލިބު ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ. رضي الله عنهم أجمعين.
ވަޙީ ލިޔުއްވުން
ލިޔަންކިޔަން ދެނެވަޑައިގަންނަވާ ބޭފުޅުން މަދު އަދި ލިޔުމުގެ ވަސީލަތްތައް ވެސް ތަދު ދުވަސްވަރެއްގައި ކީރިތި ޤުރްއާން ރައްކާތެރި ކުރެއްވުމަށް ރަސޫލާ ﷺ އެޅުއްވި އެއް ފިޔަވަޅަކީ ވަޙީ ލިޔުއްވާނޭ ކާތިބުންތަކެއް ކަނޑައެޅުއްވުމެވެ. އަދި ޙަދީޘާއި، ޤުރްއާން ނޫން އެހެން ތަކެއްޗަށް ވުރެ ބޮޑަށް ޤުރްއާން ލިޔުއްވުމަށް އިސްކަން ދެއްވިއެވެ. އެގޮތުން އެ ދުވަސްވަރު ލިބެންހުރި ވަސީލަތްތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ގެރިބަކަރީގެ ހިއްކާފައިވާ ހަމާއި ހިލަޔާއި ކަދުރުރުކުގެ އޮއްޓާއި އެފަދަ ތަކެތީގައި ޤުރްއާނުގެ ސޫރަތްތަކާއި އާޔަތްތައް ލިޔުއްވިއެވެ.
ނަމަވެސް ޤުރްއާން ބާވައިލެއްވިފައި ވަނީ އެކި ފަހަރު މަތިންނެވެ. އެއް ސޫރަތް އެކީގައި ނުވަތަ އާޔަތްތަކެއް ނުވަތަ ވަކިވަކި އާޔަތްތައް ވެސް ބާވައިލައްވާފައި ވެއެވެ. މީގެ އިތުރުން ޤުރްއާނުގެ ބައެއް އާޔަތްތަކުގެ ރަސްމާއި ތިލާވަތު މަންސޫޚު ވެސް ކުރެވިފައި ވެއެވެ. އެހެންކަމުން ކީރިތި ރަސޫލާ ﷺ ގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައި، ވަޙީ ބާވައިލެއްވެމުން ދަނިކޮށް އެއްފޮތެއްގައި ތަރުތީބުން ޖަމްޢުކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ.
އަބޫބަކްރުގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައި
ކީރިތި ރަސޫލާ ﷺ އަވަހާރަވުމުން އެކަލޭގެފާނުގެ ޚަލީފާއަކަށް ވެވަޑައިގަތީ އަބޫބަކުރުގެފާނެވެ. ކީރިތި ޤުރްއާން އެންމެ ފުރަތަމަ އެއްފޮތެއްގައި ޖަމާކުރެވުނީ އެކަލޭގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައެވެ. އޭރު ޤުރްއާން ޖަމާވެފައި އޮތީ ޞަޙާބީންގެ ހިތްފުޅުތަކުގައްޔާއި ގެރިބަކަރީގެ ހަމާއި ހިލަޔާއި ކަދުރުރުކުގެ އޮއްޓާއި އެފަދަ ތަކެތީގައެވެ.
އަބޫބަކުރުގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގެ ކުރީކޮޅު މުރުތައްދުވީ މީހުންނާ ހަނގުރާމަ ކުރެއްވިއެވެ. އެ ހަނގުރާމަތަކުގައި ގިނަ ޢަދަދެއްގެ ޙާފިޡުން ޝަހީދުވިއެވެ. އެހެންކަމުން ޤުރްއާނުން ބައެއް ގެއްލި ހިނގައިދާނެކަމުގެ ބިރަށް އެއް ފޮތަކަށް ޖަމާކުރެއްވުމުގެ ޚިޔާލު ޢުމަރުގެފާނު އެރުއްވިއެވެ. ދެން އެކަމާ މެދު ޞަޙާބީންގެ ތެރެއިން ފުންނާބުއުސް އިސް ބޭބޭކަލުންނާ އަބޫބަކުރުގެފާނު މަޝްވަރާ ކުރެއްވިއެވެ. އެއަށްފަހު ވަޙީ ލިޔުއްވުމުގައި އުޅުއްވި އިތުބާރުހުރި ޒުވާން ބޭފުޅެއް ކަމުގައިވާ ޒައިދު ބިން ޘާބިތު އާ އެ މަސްއޫލިއްޔަތު ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ.
އެގޮތުން ޞަޙާބީންގެ ހިތްތަކުންނާއި، ގެރިބަކަރީގެ ހަމާއި ހިލަޔާއި އޮއްޓާއި މިފަދަ ތަކެތީގައި ހުރި އާޔަތްތައް އެއްކުރައްވައި ޖަމާކުރެއްވިއެވެ. އެކަމުގައި ގެންގުޅުއްވީ ހަމައެކަނި އެކެއްގެ ބަހަށް ބެލުމުގެ ބަދަލުގައި ހެކިބަސް ހޯއްދަވައި ކޮންމެ ލިޔުމެއްގެ ވެސް ޞައްޙަކަން ސާބިތު ކުރެއްވުމުގެ އުޞޫލެވެ.
މި ބޮޑު މަޝްރޫޢަށް ފަހުގައި، މުޞްޙަފު އޮތީ އަބޫބަކުރުގެފާނުގެ އަތްފުޅުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނު އަވަހާރަވުމަށްފަހު ޢުމަރުގެފާނު އަތްޕުޅުގައެވެ. ޢުމަރުގެފާނު އަވަހާރަވީއިރު ވަކި ޚަލީފާއަކު ކަނޑައަޅަޅުއްވާފައި ނުވާތީ އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަނބަލުން ޙަފްޞާގެ އަތްޕުޅުގައި އެ މުޞްޙަފު ބޭއްވުމަށް ވަޞިއްޔަތް ކުރެއްވިއެވެ.
ޢުޘްމާނުގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައި
އޭރު ގިނަ ރަށްތަކެއް ފަތަޙަވެ ޞަޙާބީން ވަނީ އެކި ރަށްތަކުގައި ވަޒަންވެރި ވެވަޑައިގެންފައެވެ. އެ ރަށްތަކުގެ އަހުލުވެރިން ދަސްކުރަމުން ދިޔައީ އެ ބަޔަކުގެ ގާތުގައިވާ ޞަޙާބީން ކިޔަވައިވިދާޅުވާ ޤިރާއަތްތަކަށެވެ. މި ގޮތަށް ތަފާތު ޤިރާއަތްތަކަށް ކިޔެވެން ފެށުމުން އެކަކު އަނެކަކުގެ ކިޔެވުން ނުބައިކޮށް، އެއް ގޮތަށް ވުރެ އަނެއް ގޮތް މޮޅު ކަމަށް ބައެއް މީހުން ދަޢުވާ ކުރަން ފެށިއެވެ.
އެހެންކަމުން ބައެއް ޞަޙާބީންގެ ލަފާފުޅަށް، ޤުރްއާން އެއް ޙަރްފަކަށް އެއްކުރައްވަން ނިންމެވިއެވެ. އެގޮތުން ޙަފްޞާގެފާނުގެ އަތްޕުޅުގައި އޮތް މުޞްޙަފު ގެންނަވައި އޭގެ ކޮޕީތަކެއް ހެއްދެވުމަށް އަންޞާރުންގެ ތެރެއިން ޒައިދު ބިން ޘާބިތުއާއި ޤުރައިޝުންގެ ތެރެއިން ޢަބްދުﷲ ބިން އައްޒުބައިރުއާއި ސަޢީދު ބިން އަލްޢާޞްއާއި ޢަބްދުއްރަޙްމާން ބިން އަލްޙާރިޘްއާ ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެ ބޭކަލުންގެ މެދުގައި ޚިލާފު އުފެދިއްޖެ ނަމަ އޭގެ ތެރެއިން ޤުރައިޝުންގެ ލަހުޖާއާ އެއްގޮތްވާ ގޮތަށް ލިޔުމަށް އަމުރުކުރެއްވިއެވެ. އެއަށްފަހު އެ ކޮޕީތައް އެކި ޝަހަރުތަކަށް ފޮނުއްވިއެވެ. އަދި އެއާ ޚިލާފަށް ހުރި މުޞްޙަފުތައް އެއްކުރައްވައި އަންދަވައިލެއްވިއެވެ.
ތިން ދައުރުގެ ޖަމްޢުކުރެއްވުމުގައި ހުރި ތަފާތުތައް
ސަބަބުގެ ގޮތުން
ނަބިއްޔާގެ ޒަމާނުގައި: އެ ޒަމާނުގައި މައިގަނޑު ގޮތެއްގައި އިޢުތިމާދުވީ ހިތުދަސްކުރުމަށެވެ. ޤުރްއާން ލިޔެ ޖަމްޢުކުރެވުނީ އެޔަށް ބާރުދޭ އެއްޗެއްގެ ގޮތުގައި، އަދި ބޮޑަށް ރައްކާތެރިވުމުގެ ގޮތުންނެވެ.
އަބޫބަކްރުގެފާނުގެ ޒަމާނުގައި: އެކަލޭގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައި ޤުރްއާން ޖަމްޢުކުރެއްވީ ހަނގުރާމަތަކުގައި ޤުރުއާން ހިތުދަސް އެތައް ޙާފިޡުންނެއް ޝަހީދުވެގެން ދިޔުމާ ގުޅިގެންނެވެ. އޭގެ ސަބަބުން ޤުރްއާނުން ބަޔެއް ގެއްލިދާނެކަމުގެ ބިރަށްޓަކައެވެ.
ޢުޘްމާނުގެފާނުގެ ޒަމާނުގައި: ޢުޘްމާނުގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައި މުސްލިމުންގެ މެދުގައި އުފެދިދާނެ ފިތުނަޔަކުން ރައްކާތެރިވުމަށްޓަކައެވެ. އެކި ޝަހަރުތަކުގައި އެކި ޤިރާއަތްތަކަށް ކިޔަވާތީ މީހުންގެ މެދުގައި އަރައިރުން އުފެދިދާނެ ކަމުގެ ބިރަށްޓަކައެވެ. އަދި އެ ފޮތަށް ބަޔަކު ބަދަލު ގެނެސްފާނެތީ އެންމެން އެއްބަސްވާ މަރްޖިޢެއްގެ ގޮތުގައި އެ މުޞްޙަފު ހެދުމެވެ.
ލިޔެވުނު ގޮތުގެ ތަފާތު
ނަބިއްޔާގެ ޒަމާނުގައި: އޭރު ލިޔެވުނީ ލިބެންހުރި މަދު ވަސީލަތްތައް ބޭނުންކޮށްގެން ބާވައިލެއްވޭ ތަރުތީބުން ވަކިވަކިންނެވެ.
އަބޫބަކުރުގެފާނުގެ ޒަމާނުގައި: އޭރު އެއްކުރެވުނީ މުޅި ޤުރްއާން އެއް ފޮތެއްގެ ސިފައިގައި ކިޔަވަން ޖެހޭ ތަރުތީބުންނެވެ.
ޢުޘްމާނުގެފާނުގެ ޒަމާނުގައި: އަބޫބަކުރުގެފާނުގެ ފަތްފުށްތަކުގައި އަލްމުޞްޙަފުލް އިމާމްގައި އެއްކުރައްވައި އެއިން ނުސްޚާތަކެއް ހައްދަވައި އެކި ކަންކޮޅުތަކަށް ފޮނުއްވިއެވެ. އެއީ މީސްތަކުން ޚިލާފުވެއްޖެނަމަ މަރްޖިޢަކަށް ވުމަށްޓަކައެވެ.2
އަލްޤާޟީ އަލްބާޤިއްލާނީ ވިދާޅުވިއެވެ.
ޢުޘްމާނުގެފާނުގެ ޤަޞްދުފުޅަކަށްވީ އަބޫބަކުރުގެފާނު އެއްކުރެއްވި ފަދައިން ދެބަނޑޭރިގަނޑު މެދުގައި އެއް ފޮތެއްގެ ގޮތުގައި ޤުރްއާން ޖަމްޢު ކުރެއްވުމެއް ނޫނެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ޤަޞްދުފުޅަކަށްވީ ރަސޫލާ ﷺ ގެ އަރިހުން ސާބިތުވާ މަޢުރޫފު ޤިރާއަތްތަކާ އެއްގޮތްވާ ގޮތުގެ މަތިން ޖަމްޢުކުރައްވައި އެ ނޫން ގޮތްތައް ނައްތައިލެއްވުމެވެ. އަދި އިސްފަސްވުމާއި، ތަންޒީލާއެކު ލިޔެވިފައިވާ ތައުވީލުތަކާއި، ރަސްމުގައި ސާބިތުވެގެންވާ އަދި ތިލާވަތު ކުރުމާއި ޙިފްޡު ކުރުން ފަރުޟުވެގެންވާ އާޔަތްތަކާއެކުގައި ލިޔެވިފައިވާ ތިލާވުތުކުރުން މަންސޫޚުކުރެވިފައިވާ އާޔަތްތައް ލިޔެވިފައިވުން ފަދަ ކަންތައްތައް ހިމެނިފައި ނުވާ މުޞްޙަފަކަށް ހެއްދެވުމެވެ. އެއީ ފަހުން އަންނަން ތިބި ބައެއްގެ މެދުގައި ފަސާދައާއި ޝުބުހަތައް އުފެދިދާނެ ކަމުގެ ބިރަށްޓަކައެވެ.3
އިބްނު ޙަޒްމު ވިދާޅުވިއެވެ.
ދީނާ ދެކޮޅަށް މަކަރުވެރި ރޭވުންތައް ރާވާ ފާސިޤަކު ވިޔަސް ނުވަތަ ހެޔޮލަފާ މީހުންގެ ތެރެއިން މީހަކު ކުށްހީއަކުން ވިޔަސް މުޞްޙަފަށް ބަދަލެއް ގެނެސްގެން އޭގެ ސަބަބުން އަރައިރުމާއި މަގުފުރެދުމަށް މަގުފަހިވެދާނެތީ ޢުޘްމާނުގެފާނު ބިރުފުޅުގެންވަޑައިގަތެވެ. އެހެންކަމުން އެއްމެން އިޖްމާޢުވާ މުޞްޙަފެއް ލިޔުއްވައި އުދަރެސްތަކަށް އޭގެ ކޮޕީތައް ފޮނުއްވިއެވެ. އެގޮތުން، ކުށްހީ ކުރެވޭ މީހަކަށް އޮޅުނަސް ބަދަލުކުރާ މީހަކު ބަދަލުކުރަން އުޅުނަސް އިޖްމާޢުވެފައިވާ މުޞްޙަފަށް ރުޖޫޢަ ވެވޭނެއެވެ. އޭރުން ޙައްޤު ކަޝްފުވެ، މަކަރުވެރިކަމާއި ކުށްހީތައް ބާޠިލުވެދާހުއްޓެވެ.4