ޙަދީޘް ލިޔުން ނަހީ ކުރެއްވި ކަމަށް ރިވާޔަތްތަކެއް ވާރިދުވެފައި ވިޔަސް އެ އެންމެހައި ރިވާޔަތްތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ރިވާޔަތެއް ފިޔަވައި އެހެން ހުރިހާ ރިވާޔަތަކީ ޟަޢީފު ބަލި ރިވާޔަތްތަކެވެ.
ޞައްޙަ ރިވާޔަތަކީ: އަބޫ ސަޢީދް އަލްޚުދްރީގެ ބަސްފުޅެކެވެ. އެ ބަސްފުޅުގެ މާނައަކީ: ”އަހުރެންގެ ކިބައިން ތިޔަބައިމީހުން އެއްވެސް އެއްޗެއް ނުލިޔާހުށިކަމެވެ. އަހުރެންގެ ކިބައިން ޤުރުއާން ނޫން އެއްޗެއް ލިޔުނު މީހަކު އެއެއްޗެއް ފޮހޭށެވެ!“ އިމާމް މުސްލިމް ވަނީ އެކަލޭގެފާނުގެ ޞަޙީޙުގައި މި ޙަދީޘް މަރްފޫޢުކޮށް1 ނެރުއްވާފައެވެ. ނަމަވެސް ޙަދީޘް ޢިލްމުގެ އަމީރުލް މުއުމިނީނަ އަބޫ ޢަބްދިﷲ އަލްބުޚާރީއާއި އެހެން ބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ މި ޙަދީޘްގެ ޢިއްލަތެއް ވާކަމަށާއި ޞައްޙަ ގޮތަކީ އެއީ އަބޫ ސަޢީދުގެ ބަސްފުޅެއް ކަމުގައެވެ.2
މި ދެންނެވި ރިވާޔަތްތައް އަލްޚަޠީބުލް ބަޣްދާދީ ”ތަޤްޔީދުލް ޢިލްމި“ މި ފޮތުގެ ފުރަތަމަ ފަޞްލުގައި ޖަމާކުރައްވާފައި ވެއެވެ.
ޙަދީޘް ލިޔުމުގެ އިޛުނަ ދެއްވާފައިވާ ޙަދީޘްތައް ޞަޙީޙުކޮށް ޞަރީޙަކޮށް ވާރިދުވެފައި ވެއެވެ. އަދި ބައެއް ޞަޙާބީން ޙަދީޘް ލިޔުއްވި ކަމަށް ސާބިތުވެއެވެ. އަދި މި ޙަދީޘްތަކަކީ ސަނަދުގެ ގޮތުން ވެސް މާ ވަރުގަދަ ޙަދީޘްތަކެކެވެ.
އިސްވެ ދެންނެވުނު ނަހީގެ ޙަދީޘްތައް ޞައްޙަ ކަމަށް ބަލާނަމަ އެ ޙަދީޘްތަކާއި، އިޛުނައިގެ ޙަދީޘްތަކާ އެއްކޮށް ޖަމްޢުކުރާނޭ ގޮތްތަކެއް ޢިލްމުވެރީން ބަޔާން ކުރައްވާފައިވެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ބައެއް ގޮތްތަކަކީ:
- އެއީ ސުންނަތުން ސުންނަތް މަންސޫޚުވުމެވެ. މާނައަކީ ނަހީ އައިސްފައި ވަނީ ކުރީކޮޅުގައި، ޤުރުއާނާ އެހެން އެއްޗަކާ އެކުވެ މަސްހުނިވެދާނެ ކަމުގެ ބިރަށްޓަކައި ކަމުގައެވެ. މިހެން ވިދާޅުވެފައި ވަނީ އިބްނު ޤުތައިބާއާއި، އައްރާމަހުރްމުޒީ އާއި، އަލްޚައްޠާބީއާއި އެހެން ބައެއް ބޭކަލުންނެވެ.
- ނަހީކުރައްވާފައި ވަނީ ޤުރުއާނާއި ސުންނަތް އެކުގައި އެކައްޗެއްގައި ލިޔުމެވެ. މިފަދައިން ވިދާޅުވީ އަލްޚައްޠާބީއާއި އަލްޚަޠީބުލް ބަޣުދާދީ އާއި އެނޫން ވެސް ބައެއް ބޭކަލުންނެވެ.
- ނަހީ ކުރެވުނީ ލިޔުމަށް ބަރޯސާވެ ހިތުދަސްކުރުން ދޫކޮށްލައްވަފާނޭ ކަމަށް ބިރުފުޅުހީވާ ބޭކަލުންނަށެވެ. އިޛުނަފުޅު ދެއްވީ އެނޫން ބޭކަލުންނަށެވެ.
މިނޫނަސް އެތައް ގޮތްތަކެއް އަލްޚަޠީބު ވަނީ ޛިކުރުކުރައްވާފައެވެ.
ބައެއް ޞަޙާބީން ޙަދީޘް ލިޔުއްވާފައި ފަހުން އެ ފޮތްތައް އަންދަވާލެއްވިއެވެ. ނުވަތަ ލިޔުއްވަން ޤަޞްދުކުރައްވާފައި ފަސްޖެހިވަޑައިގެންފައި ވެއެވެ. މިއީ އަބޫބަކުރުގެ ފާނާއި ޢުމަރުގެފާނު ފަދަ ޞަޙާބީންގެ ފަރާތުން ސާބިތުވެފައިވާ ކަންތަކެވެ. އަދި އެ ބޭބޭކަލުން އެކަމަށް އެކި ޢިއްލަތްތައް ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. އެގޮތުން ޢިލްމު އެއަށް އަހުލުވެރިނުވާ ބަޔެއްގެ އަތްމައްޗަށް ގޮސްދާނެތީ، ނުވަތަ ދަސްކުރުން ދޫކޮށް ފޮތަށް ބަރޯސާ ވެދާނެތީ… ނުވަތަ އެނޫން ވެސް އެފަދަ ސަބަބުތައް ޛިކުރު ކުރައްވާފައި ވެއެވެ. އެއްވެސް ބޭކަލަކު އެކަމުގެ ޢިއްލަތަކަށް ނަހީއެއް ނުގެންނަވައެވެ. އަދި ނަހީ ކުރައްވާފައި ވީނަމަ އެބޭކަލުން އެގޮތަށް ޤަޞްދު ވެސް ނުކުރެއްވީހެވެ. (ބައްލަވާ: އަލްމުޢައްލިމީގެ އަލްއަންވާރުލް ކާޝިފާ)
ނަހީކުރެއްވި ކަމަށް ބުނާނަމަ އެކަމުގެ ސަބަބެއްކަމުގައި ބެލެވޭ ބައެއް ކަންތައްތައް
- ޤުރްއާނާ މައްސުނިވެ އޮޅިދާނެތީ
- ލިޔެކިޔުމުގެ ވަސީލަތްތައް މަދުކަމުން އެވަސީލަތްތައް ޤުރްއާން ލިޔުމަށް ޙާއްޞަކުރުން
- މީސްތަކުން ހިތުދަސްކުރުން ދޫކޮށް ފޮތަށް ބަރޯސާވެދާނެތީ
ރިފަރެންސް
- ތަޤްޔީދުލް ޢިލްމި. ލިޔުއްވީ: އަލްޚަޠީބުލް ބަޣުދާދީ (އަވަހާރަވީ 463ހ.). އިޙްޔާއިއްސުންނަތިއްނަބަވިއްޔަތި: ބޭރޫތު.
- ތަދްވީނުއްސުންނަތިއްނަބަވިއްޔާ. ލިޔުއްވީ: މުޙައްމަދު ބިން މަޠަރް އައްޒަހްރާނީ (ނިޔާވީ 1427ހ.). ފުރަތަމަ އިޞްދާރު (1417ހ.). ދާރުލް ހިޖްރާ: ރިޔާޟް
- ދިރާސާތުން ފިލް ޙަދީޘިއްނަބަވީ. މުޙައްމަދު މުޞްޠަފާ އަލްއަޢުޡަމީ (ނިޔާވީ: 2020މ.)
- އަލްއަންވާރުލް ކާޝިފާ. ލިޔުއްވީ އަލްމުޢައްލިމީ