މުޙައްމަދުލް އަމީން ބިން މުޙައްމަދިލް މުޚްތާރު އަލްޖަކްނީ އައްޝަންޤީޠީ އަކީ މޮރިޓޭނިޔާއަށް އުފަން ޢިލްމު­ވެރިއެކެވެ. އެބޭފުޅާ ނިސްބަތްބެ­ވަޑައިގަންނަވާ ތަޖަކާންތް ޤަބީލާއަކީ ޙިމްޔަރުން އައިސްފައިވާ ޤަޙްޠާނީ ޢަރަބި ޤަބީލާއެކެވެ.

ޙަޔާތް

އުފަންވެ­ވަޑައިގަތީ 1325ހ. ގައި މޮރިޓޭނިޔާގެ ތަންބަހ ކިޔާ ރަށެއްގައެވެ. ބޮޑު­ފުޅުވީ ޔަތީމު ޙާލުކޮޅުގައެވެ. އޭނާގެ މައި­ފުޅުގެ ބޮޑުބޭބެއިންނާއި ބޮޑުދައިތައިން އޭނާ ހެޔޮގޮތުގައި ތަރުބިއްޔަތު­ކޮށް ރަނގަޅަށް މުޢާމަލާތު ކުރިއެވެ. ޤުރުއާނާ ބެހޭ ޢިލްމު­ތަކާއި ސީރަތާއި، އަދަބާއި، ތާރީޚު ޢިލްމާއި ފިޤުހުގެ އަސާސީ ބައިތައް ގޭގައި އުނގެނި­ވަޑައިގަތެވެ. އެގޮތުން އޭނާގެ ފުރަތަމަ މަދަރުސާއަކަށް ވީ ގެއެވެ.

އެއަށްފަހު އެ ގައުމުގައި ތިއްބެވި ބޮޑެތި ޢިލްމުވެރީންގެ އަރިހަށް ދަތުރު ކުރައްވައި އެ ބޭބޭ­ފުޅުންގެ އަރިހުން ޢިލްމު ހޯއްދަވައި ގިނަ އިޖާޒާތައް ވެސް ނެންގެވިއެވެ. އޭރު ވެސް ފާހަގަ ކުރެވިފައި ވަނީ ތޫނިފިލި، ގަދައަޅައި މަސައްކަތް ކުރައްވާ، ހައިބަތު ހުރި ބޭފުޅެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

ޤާޟީކަން ވެސް ކުރައްވައި، ވެރީންނާއި ޢާންމުން ވެސް އިތުބާރުކުރާ ބޭފުޅެއްގެ ގޮތުގައި ހިމެނި­ވަޑައިގަތެވެ.

ސައުދީޢަޔަބިއްޔާއަށް ބަދަލުވެ­ވަޑައިގަތުން

1367ހ. ގައި ޙައްޖުގެ އަޅުކަން އަދާ ކުރެއްވުމަށް ޓަކައި ސުޢޫދީ ޢަރަބިއްޔާއަށް ވަޑަިގެންނެވިއެވެ. ސުޢޫދީ ރަސްގެފާނު އެ ގައުމުގެ ރައްވެހިކަން އެރުއްވުމުން އެތަނުގައި ހުންނަވަން ޤަޞްދު ކުރެއްވިއެވެ. އަދި މަސްޖިދުއްނަބަޥީގައި ކިޔަވައި­ދެއްވަން ފެއްޓެވިއެވެ. އެ ތާނގައި ޤުރްއާނުގެ ތަފްސީރު އެއްކޮޅުން އަނެއްކޮޅަށް ދެ ފަހަރަށް ކިޔަވައި­ދެއްވިއެވެ.

1371ހ. ގައި ރިޔާޟުގައި ޢިލްމީ މަޢުހަދު­ތަކާއި، ކުއްލިއްޔާތައް ހުޅުވިގެން ދިޔުމުން އެ ތަންތަނުގައި ވެސް ކިޔަވައި­ދެއްވިއެވެ. އަދި 1381ހ. ގައި މަދީނާގެ ޖާމިޢަތުލް އިސްލާމިއްޔާ ހުޅުވިގެން ދިޔުމުން އެތަނަށް ބަދަލުވެ­ވަޑައިގެންނެވިއެވެ.

މި ދެންނެވި މުއައްސަސާ­ތަކުގައި އެބޭފުޅާގެ އަރިހުން ޢިލްމު ޙާޞިލު­ކުރެއްވި ދަސްވެނީން ހާހުން ގުނައިލެވެއެވެ. ވަކިން ޚާއްޞަ­ކޮށް ތަފްސީރާއި، ޢަޤީދާއާއި، އުޞޫލުގެ ދާއިރާއިންނެވެ.

ނިޔާ­ވުން

ޝައިޚު ނިޔާވީ ހިޖުރައިން 1392 ވަނަ އަހަރު ޙައްޖުގެ އަޅުކަން އަދާ­ކުރެއްވުމަށްފަހު އެ މަހުގެ 17 ވަނަ ދުވަހުއެވެ. ކަށުނަމާދު ކުރެވުނީ މައްކާގެ މަސްޖިދުލް ޙަރާމުގައެވެ. މަދީނާގެ މަސްޖިދުއްނަބަވީގައި ވެސް ޣައިބަށް ކަށުނަމާދު ކުރެވުނެވެ.

ފާހަގަ­ކޮށްލެވޭ ބައެއް އުސްތާޛުން

  1. މުޙައްމަދު ބިން ޞާލިޙް
  2. އަޙްމަދް އަލްއަފްރަމް ބިން މުޙައްމަދުލް މުޚްތާރް އަލްޖަކްނީ
  3. މުޙައްމަދު ބިން އައްނިޢުމަތު ބިން ޒައިދާން
  4. އަޙްމަދު ބިން ޢުމަރު
  5. އަޙްމަދު ފާލް ބިން އާދޫ އަލްޖަކްނީ
  6. އަޙްމަދު ބިން މޫދް އަލްޖަކްނީ

ފާހަގަ­ކޮށްލެވޭ ބައެއް ދަރިވަރުން

އެބޭފުޅާގެ އަރިހުން މަސްޖިދުއްނަބަޥީގައްޔާއި، ރިޔާޟުގައި ޢިލްމު އުނގެނި­ވަޑައިގެންނެވި ބޭފުޅުންގެ ތެރޭގައި ޢަބްދުލް ޢަޒީޒް އިބްނު ބާޒް، ޢަޠިއްޔާ މުޙައްމަދު ސާލިމް، ޙައްމާދު އަލްއަންޞާރީ ފަދަ ޢިލްމުވެރީން ހިމެނި­ވަޑައިގަންނަވައެވެ. އަދި ރިޔާޟުގެ މައުޙަދުގައި ކިޔަވައި­ދެއްވި ދަރިވަރުންގެ ތެރޭގައި އައްޝައިޚް މުޙައްމަދު ބިން ޞާލިޙް އަލް ޢުޘައިމީން އާއި އައްޝައިޚް ޢަބްދުއްރަޙްމާން އަލްބައްރާކް އާއި، އައްޝައިޚް ބަކްރު އަބޫ ޒައިދް އަދި އެނޫން ވެސް ބޭބޭ­ފުޅުން ހިމެނި­ވަޑައިގަންނަވައެވެ. އެ އެންމެހައި ބޭފުޅުންނަށް ﷲ ރަޙުމަތް ލައްވާށިއެވެ!

ފޮތްތައް

ޝޭޚުގެ ޢިލްމީ ތަރިކައިގެ ތެރޭގައި ޝޭޚު ތައުލީފު ކުރެއްވި އަގުހުރި އެތައް ފޮތް­ތަކެއް ހިމެނެއެވެ.

  • أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن. މިއީ ޤުރުއާނުން ޤުރުއާން ތަފްސީރު­ކުރުމުގެ މައްޗައް ލިޔުއްވާފައިވާ އަގުހުރި ތަފްސީރެކެވެ. މިއީ ޝައިޚުގެ އެންމެ މަޝްހޫރު ފޮތެވެ.

  • دفع إيهام الاضطراب عن آيات الكتاب

  • منع جواز المجاز في المنزل للتعبد والإعجاز

  • الأسماء والصفات نقلا وعقلا

  • ألفية في المنطق

  • آداب البحث والمناظرة

  • خالص الجمان في أنساب العرب

  • نظم في الفرائض

  • مذكرة أصول الفقه على روضة الناظر

  • رحلة خروجه إلى الحج

  • المعلقات العشر وأخبار شعرائها

މި ނޫނަސް އެތައް ފޮތް­ތަކެއް ހިމެނެއެވެ. މީގެ އިތުރުން ޝޭޚުގެ ބައެއް މުޙާޟަރާތަކުގެ ރިކޯޑިންތައް ވެސް ލިޔެވި ޗާޕު­ކުރެވިފައި ވެއެވެ. އަދި ޝޭޚުގެ ޢިލްމީ ތަރިކަ ޖަމާ­ކޮށް އެކި ފަރާތްކުން ޝާއިޢު­ކޮށްފައި ވެއެވެ.

ޢިލްމުވެރީންގެ ސަނާ

  • އައްޝައިޚް މުޙައްމަދު ބިން އިބްރާހީމް ވިދާޅުވިއެވެ. ”އޭނާގެ ބޮލުން ފެށިގެން ފައިތިލަޔާ ހަމަޔަށް ފުރި ބަރާ­ވެފައި ވަނީ ޢިލްމުންނެވެ.“ އަދިވެސް ވިދާޅު­ވެފައި ވެއެވެ. ”ޢިލްމާއި، ޤުރްއާނާއި، ބަހާއި، ޢަރަބީންގެ ޅެންތަކުގެ ދާއިރާގައި އެއީ އާޔަތެކެވެ.“
  • އައްޝައިޚް އިބްނު ބާޒް ވިދާޅުވިއެވެ. ”އޭނާ ތަފްސީރު ޢިލްމާ ބެހޭގޮތުން ވާހަކަ ދައްކަވާއިރު އަޑުއަހައިފި މީހަކު، އޭނާގެ ޢިލްމުގެ ތަނަވަސް­ކަމާއި، ފަޞާޙަތް­ތެރި­ކަމާއި، ބަލާޣަތް­ތެރި­ކަމާމެދު މީހަކު އަޖައިބު ވާނެއެވެ. އަދި އެ ވާހަކަ­ފުޅުތައް އަޑުއަހައި ފޫހި ނުވާނެއެވެ.“
  • އަލްޢައްލާމާ އަލްއަލްބާނީ ވިދާޅުވިއެވެ. ”ގިނަގުނަ ޢިލްމުތައް ޖަމާ­ކުރުމުގައި އޭނާފަދަ ބޭފުޅަކު އަހަރެން ނުދެކެމެވެ.“ އަދި ޝޭޚުލް އިސްލާމް އިބްނު ތައިމިއްޔާއާ ވައްތަރު ކުރެއްވިއެވެ.
  • އައްޝައިޚް ބަކްރު އަބޫޒައިދު ވިދާޅުވިއެވެ. “މި ޒަމާނުގައި ޝޭޚުލް އިސްލާމްގެ ލަޤަބު ޙައްޤުވާ މީހަކު ވާނަމަ އެމީހަކީ އެބޭފުޅާއެވެ.” އަދިވެސް ވިދާޅުވިއެވެ. ”އޭނާއަކީ ދުނިޔޭގެ ކަންތައްތައް މަދުކުރާ (ޒުހުދު­ވެރި) ބޭފުޅަކު ކަމުގައި ވިއެވެ. ފައިސާގެ ނޫޓުތައް ބެހޭ ޢަދަދުތައް އެނގި­ވަޑައިނުގެން އުޅުއްވަނި­ކޮށް އަހަރެން ދެކުނީމެވެ.“
  • އައްޝައިޚް ޙައްމާދް އަލްއަންޞާރީ ވިދާޅުވިއެވެ: “އޭނާއަކީ އާދަޔާ ޚިލާފަށް ހިދުދަސް­ކުރުމުގެ ބާރުގަދަ ބޭފުޅެކެވެ. އެދުވަސްވަރުގައި ވެސް ބެލެވެނީ އެއީ ނާދިރު ބޭފުޅެއްގެ ގޮތުގައެވެ.”

ނޯޓު: މިއީ ޝައިޚުގެ ދަރިވަރު ޢަޠިއްޔާ ސާލިމް ލިޔުއްވި ކުރު ބަޔޮގްރަފީއަކާއި، ވިކިޕީޑިޔާގައި ހުރި ބައެއް މައުލޫމާތު އިތު­ކޮށްގެން އެކުލަވާލައިފައިވާ ލިޔުމެކެވެ.